Ders: İslam Ve İman İlişkisi

Gürsel Gürbüz

İslam ile İman arasındaki ilişki genel itibariyle zikridildiğinde bir birlerine delalet eden yada biri diğerini temsil eden manalardır. Ancak bunlar birlikte zikredildiklerinde birbirinden farklı, ayrı zikredildiğinde eş anlamlı olurlar. 

İman” ve İslam” ilişkisini; sözlük, ıstılah (terimsel), bâtınî-zahirî yönleriyle birlikte Kur’an ve sünnetten açıklayarak meseleyi izah edeceğiz.

• İman (الإيمان): Arapça kökenli “amene – يؤمن” fiilinden gelir. Güvenmek, tasdik etmek, içten kabul etmek demektir.

Lügat anlamı: “kalben tasdik, gönülden inanmak.”

• İslam (الإسلام): “Selime” kökünden gelir; teslim olmak, boyun eğmek, itaat etmek anlamındadır.

Lügat anlamı: “teslimiyet, itaat, barışa girmek.”

Istılah (Terim) Anlamları – Ehli Sünnet’e Göre İman: “Kalp ile tasdik, dil ile ikrar, organlarla amel etmektir.”

İslam: Zahirde (görünen) Allah’a teslimiyet ve şeriatla amel etmektir.

Amelsiz bir “İslam” olmaz; İslam bir dışa yansıyan, yaşanılan şekildir. Yani zahirî yönüdür

İslam’ın Şartı: Hiçbir şerri engel olmaksızın eylem ve söylemlerinde Allah’ın farzlarını, emirlerini yerine getirip ve yasaklarından kaçınmaktır.

• İslam’ın Şer’i Hükmü: Allah’ın amellere taalluk eden meseleleri hükme bağlayarak kulun onu yerine getirmesidir. Örneğin: Namazı kılın ve zekatı verin ayetlerinde olduğu gibi.
• İslam’ın Hakikati: Kulun dili ile ve organlarıyla Allah’ın iradesini onaylayarak İslam toplumunda ilahi öğretilere göre yaşamasıdır.

İnancını batini açıdan yani kalp ve niyet şeklinde ihlaslı bir şekilde görüntüleyenlere Mü’min ve bu imanın gereği olan farz ve emirleri yerine getirip haram ve yasaklardan kaçınan kimseye Müslüman denilir.

1- İman – İslam İlişkisi: Hakikat, Şart ve Hüküm Açısından;

a. Hakikat Açısından: İman kalpte başlar, İslam ise dilde ve fiilde gözükür. Kalbinde iman olmayan kimse, ne kadar amel etse de mümin olmaz (münafıklık).

Dilinde “iman ettim” deyip, kalben tasdik etmeyen kimse de mümin değildir (tekfir sebebidir.).

b. Şartlar Açısından: İmanın sahih olması için kalp, dil ve fiil birliği gerekir.

İslam zahirde yeterlidir; Müslüman olarak muamele görmek için kelime-i şehadet ve ibadet görünürlüğü kâfidir. Ama iman yoksa, kişi Allah katında Müslüman sayılsa bile mümin değildir.

c. Hüküm Açısından: 

Müslümanlık zahire göredir. Toplumda Müslüman muamelesi yapılır.

Müminlik Allah katındadır. Kalbin tasdikini ve amellerin samimiyetini Allah bilir.

2- İmanın Şart ve Hakikatı;

İmanın Şartı: bu Allah’ın kuldan istediği ve imanın sıhhati için gerekli olan bir şarttır. O’da ihlasla kalbin tasdik etmesi, dilin ikrar etmesi ve organlarla Allah’a itaat etmesidir.

İmanın şer’i Hükmü: Bu Allah’ın imana dair taalluk eden meselelerde kulun zaruri olarak kendisiyle inanılması istenen dinin asıllarıdır. Allah’a iman, ahirete, meleklere ve  kitaplara iman şeklinde.

3- Batini ve Zahiri Açıdan;

a) Batini hakikati aklın, niyetin ve kalbin onu tasdik etmesi.

b) Zahiri ise bu hakikatleri eylem ve ve söylemlerinde yine tasdik etmesidir.

Kişi ilk önce kalbiyle, aklıyla, zihniyle iman edecek sonra diliyle ikar edip bunu ilan edecek ve ondan sonra Müslümanlığın İslam toplumunda sabit olması için bu imanı amellerinde görüntülemesi gereklidir.

4- İslam ve İmanın Şer’i Manası Üç Şekildedir.

a-  İslam ve İmanın aynı ayette istisnai şekilde kullanılması;

فَاَخْرَجْنَا مَنْ كَانَ ف۪يهَا مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَۚ 

 Orada bulunan mümin kimseleri çıkardık. (Zâriyat, 35)

فَمَا وَجَدْنَا ف۪يهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَۚ 

Orada, bir ev halkı dışında, Müslim/şirki terk ederek tevhidle Allah’a yönelen kimse bulamadık. (Zâriyat, 36)

Bu ayette ittifakla burası sadece bir ev idi ama o ev hem Mü’min hem Müslüman diye bahsedilmiştir. Burada islam ve iman genel açıdan eş anlamlı olarak gelmiş olmakla beraber aslında burda çok ince bir istisna var o da Allah Lut aleyhisselam’ın evine genel açıdan Müslüman ismini veriyor ama ne zaman ki imtihan, azap, tehdit, hak ile batıl birbirinden ayrıldığında Allah münafıkların maskesi düşürdükten sonra kafirlerden ayrılanlara Mü’min ismini veriyor. Demek ki Lut aleyhisselam’ın eşi o evde Müslüman olarak görülüyordu. Ama aslında eşi bir münafıktı ve bir kimsenin münafıklığı ancak iki şekilde görülür: birincisi bir imtihan geri olarak münafığın küfrünün ve şirkini izhar etmesi ya da ahirette bunun ortaya çıkması ile gerçekleşir. İşte bu ikisi batini açıdan kimin Mü’min ve kimin kafir olduğunu belirler.

Bu ayetlerde Lut Aleyhisselam’ın ailesi hem İman hem de İslamla nitelendirilmiştir. Nitekim Allah genel açıdan Lut Kavmi’nin içerisinde yaşayan Lut aleyhisselam’ın evini Müslüman bir ev olarak açıklamaktadır ama biz biliyoruz ki Lut aleyhisselam’ın karısı bir münafıktı kafirlerle işbirliğinde olan ve Müslümanların aleyhinde bir kimse idi.

Bu aynı şekilde Nuh aleyhisselam’ın eşi ve çocuğu içinde söz konusudur. Onlar aynı evde iken müslümanlıklarını görüntülüyorlardı ne zaman ki azap onlara hak olunca onlar kafirlerle birlikte olmayı karar kıldılar ve bu hak ile batıl ayrışımında onların münafık maskeleri düşüyor.

6- İman: Kalp (bâtın), Allah’a malum, Kalp tasdiki + söz + amel, Allah katında geçerli.

7- İslam: Dil ve amel (zahir) Görünürlük, Topluma malum. Teslimiyet ve itaattir, Dünya hukukunda geçerli. Dolayısıyla İslam imanın gereğidir.İman olmazsa sahih değildir.

Gerçek iman kalpte tasdik, dille ikrar, organlarla fiil ister. Bu olmadan “sadece kalpten iman” kurtarmaz. Münafıklar da kalpten inandıklarını söylerdi ama fiilen ve dilen İslam’a karşı geldikleri için cehennemin en alt tabakasına atıldılar.

“مِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُم بِمُؤْمِنِينَ”

“İnsanlardan bazıları, ‘Allah’a ve ahiret gününe iman ettik’ der; hâlbuki onlar mümin değildir.”

(Bakara 2:8)

 “Müslüman ile Mümin” arasındaki farkı hem sözlük, hem ıstılah, hem de şer’î hükümler, Kur’an ve Sünnet delilleri, selef âlimlerinin görüşleri, akıl ve mantık çerçevesiyle ele alacağım. Ayrıca unuttuğunu düşündüğün, ama bu konuyla doğrudan ilgili önemli bir noktayı da ekleyeceğim: “Münafık” meselesi, yani kalbiyle inanmadan Müslüman görünen kişi.

8- Müslüman ile Mü’min Arasındaki Fark;

a. Müslüman (مسلم): Teslim olan, barışa giren, itaati kabul eden demektir.

b. Mümin (مؤمن): Güvenen ve güvenilen; kalbiyle Allah’a, Resulüne ve onun bildirdiklerine içten ve kesin şekilde inanan demektir.

Istılah (Terim) Anlamı;

Müslüman: Şehadet getirip İslam’a zahiren giren kimsedir. Dıştan belli olur, toplumda Müslüman muamelesi görür.

Mümin: Kalbiyle tasdik edip bu tasdik diline ve ameline yansıyan, içten iman eden kişidir.

Yani her mümin Müslümandır, ama her Müslüman mümin olmayabilir.

8- Kur’an’dan Delil

a) Ayet 1 – Mümin, Müslüman’dan üstündür

قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا ۖ قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَـٰكِن قُولُوا أَسْلَمْنَا

“Bedevîler, ‘İman ettik’ dediler. De ki: Siz iman etmediniz. Fakat ‘İslam’a girdik (teslim olduk)’ deyin.” (Hucurât 49:14)

Bedeviler sadece zahiren Müslüman olmuştu, ama kalplerinde iman sabit değildi. Allah Teâlâ onlara, “iman ettik” demeyin, “İslam’a girdik” deyin diyerek imanın daha derin ve daha üstün bir hal olduğunu gösteriyor.

b) Ayet 2 – Gerçek Müminlerin Tanımı

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا…

“Müminler, ancak Allah’a ve Resulüne iman eden, sonra da hiç şüpheye düşmeyen kimselerdir…” (Hucurât 49:15)

Burada Allah, iman edenleri kalpte sabit inanç ve ihlasla tanımlıyor. Bu, Müslümanlıkla karıştırılmamalı; müminlik daha üstün ve derindir.

9- Hadis Delili

“Müslüman, elinden ve dilinden diğer Müslümanların emin olduğu kimsedir. Mümin ise insanların can ve mallarını kendisinden güvende bildiği kişidir.”

(Tirmizi, İman 12 – Sahih Hadis)

Bu hadis: Müslümanlık dış davranışı, müminlik ise hem iç hem dış güveni temsil ettiğini gösterir.

10- Selef Âlimlerinin Görüşleri;

İbn Teymiyye (rh): “Mümin, Müslümandan daha faziletli bir derecededir. Çünkü iman hem içte hem dışta sabit olandır.”

İmam Şafii: “İslam dışa görünür; iman içte sabittir. Müslüman olan herkes mümin değildir.”

Hasan el-Basrî: “İslam, kabullenmek; iman, teslimiyetin sadakatiyle yaşamaktır.”

11-  İslam ve İman Farklı Manada Gelmesi;

قَالَتِ الْاَعْرَابُ اٰمَنَّاۜ قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلٰكِنْ قُولُٓوا اَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْا۪يمَانُ ف۪ي قُلُوبِكُمْۜ 

 Bedeviler: “İman ettik.” dediler. De ki: “İman etmediniz. Fakat ‘teslim olduk’ deyin.” (Çünkü) iman henüz kalplerinize girmiş değildir.  (Hucurât, 14)

İşte buradaki ayette iman ve islam iki farklı manada gelmiştir. İman kalp ile tasdik olarak kastedilmiş İslam ise dil ve azaların teslim olması olarak kast edilmiştir.

Aslında bu ayet imansız islam, islamsız imanın olmadığını işaret ederek birinin yokluğu diğerini yok olmasına neden olmuştur. 

12-  İman yada İslam’ın Birbiri Yerine Kullanılır.

Bazen iman islama, islam imana tercih edilmiş ve bazen bir birinin yerini tutar.

İman batini ve zahiri açıdan kalbin tasdik etmesi, dilin ikrarı ve organlarla amel etmek olduğu gibi İslam’da aynı açıdan hem kalbin, hem dilin ve hem organların Allah’a teslim olmasıdır. Dolayısıyla İmanın tanımı kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve organlar ile amel etmek iken, İslam’ın tanımıda aynı iman gibi kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve organlarla amel etmektir. Çünkü İslam ve iman bu yönü ile eş anlamlıdır. 

Hatta ayetlerde ve hadislerde kalp, dil ve organlara iman ismi verildiği gibi aynı şekilde kalp, dil ve organlara islam ismi verilmiştir. 

اَلإِيمَانُ بِضْعٌ وَسَبْعُونَ شُعْبَةً أفْضَلُهَا قَوْلُ لاَ إِلهَ إِلاَّاللَّهُ وَأدْنَاهَا إِمَاطَةُ اْلأذَى عَنِ الطَّرِيقِ وَالْحَيَاءُ شُعْبَةٌ مِنَ اْلإِيـمَانِ

İman, yetmiş küsur derecedir. En üstünü “Lâ ilâhe illallah (Allah’tan başka ilah yoktur)” sözüdür, en düşük derecesi de rahatsız edici bir şeyi yoldan kaldırmaktır. Haya da imandandır. (Buhârî, Îmân, 3; Müslim, Îmân, 57, 58.)

 قُلْتُ : يا رَسُولَ اللَّهِ أَيُّ العملِ أَفْضَلُ؟ قَالَ : الإيمَانُ بِاللَّهِ ، وَالجِهَادُ في سبِيلِهِ 

Ebû Zer radıyallahu anh  şöyle dedi: Yâ Resûlallah! Hangi amel daha faziletlidir? diye sordum, “Allah’a iman ve Allah yolunda cihaddır” buyurdular. (Muttefekun Aleyh)

Dolayısıyla İslam zahiren, dışta ve görünürde müslümanların Allah’ın iradesini hayatlarında görüntülemesi gereken bir hüküm iken, iman kalbin samimiyetini ihlasını hem batini hem de zahiri açıdan onu ispatlamasıdır. İman ile İslam arasındaki ilişki bir şeyin içi ve dışı arasındaki ilişki gibi olur ayrılmaları imkansızdır. Nasıl ki ağaç köksüz olamıyorsa kökü olmayan bir ağaçta düşünülemez.

Genel açıdan islam ya da iman tek başına kullanıldığında bu dinin Müslüman ya da Mü’min herkesi kapsar bu durumda iman ile islam Müslümanlık ile Mü’min arasında fark olmaz. İslam ve İman birarada zikredilirse buradaki İslam zahiri dış görünüşü temsil eder bu da kişinin dili ile islam’ını ilan edip organlarıyla Allah’ın emirlerine farzlarına itaat edip yasaklarından kaçınmasıdır. İman ise batini olup niyet, kalp, akıl ve düşünceyi kapsar. Bu da kulun Allah’ı sevmesi, güvenmesi, boyun eğmesi, korkması, ihlaslı olması, iştiyak duyması ve yönelmesi anlamındadır.

İman aslında teorik açıdan Allah’ın kullarına emrettiği aklın, kalbin, niyetin ve düşüncenin kendisi üzerine yoğunlaşıp inandığı şeydir. Allah’a, meleklere, kitaplara, resullere ahiret gününe iman etmek gibi şeyler imanın kapsamındadır.

İslam ise pratik açıdan dini temsil eder, bu ise namaz, oruç, zekat, iyliği emretme, kötülüğü yasaklama, cihad ve hac gibi amelleri kapsar.

Nitekim İbni Teymiye: İman tek başına zikredilirse o zaman İslam’ın salih amelleri de içine girer. Zira iman şubeleri hadisinde şöyle geçmektedir;İman, yetmiş küsur derecedir. En üstünü “Lâ ilâhe illallah (Allah’tan başka ilah yoktur)” sözüdür, en düşük derecesi de rahatsız edici bir şeyi yoldan kaldırmaktır. (Mecmuul Fetava 7/13-15

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَاِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ اٰيَاتُهُ زَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَۚ 

 Müminler ancak o kimselerdir ki; Allah anıldığında kalpleri ürpertiyle titrer, O’nun ayetleri okunduğunda imanlarını arttırır ve yalnızca Rablerine tevekkül ederler. (8/Enfâl, 2)

اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَۜ 

Onlar ki; namazı dosdoğru kılar ve onlara rızık olarak verdiklerimizden infak ederler. (8/Enfâl, 3)

اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّاۜ لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌۚ 

İşte bunlar, hakiki müminlerdir. Onlar için Rableri katında (üstünlük vesilesi olan) dereceler, bağışlanma ve pek değerli bir rızık vardır. (8/Enfâl, 4)

13- İman’nın İslam’dan Üstün Oluşu

Bu üstün oluş durumuna gelince kalbiyle Allah’ı inkar eden, reddeden, tereddütte ve şüphede olan ama eylem ve söylemlerinde islam’ını görüntüleyerek namaz kılan, oruç tutan ve zekat veren münafıkların durumunu ortaya koymaktadır.

Bir münafık her ne kadar kalbi ile inkar etse dahi küfrünü ve şirkini izhar etmediği sürece İslam toplumunda Müslüman görülür ve Müslümanlar için uygulanan hükümler onun içinde uygulanır. Kendisi Müslüman bir kadınla evlenebilir, öldüğünde yıkanır, kefenlenir, Müslümanların mezara gömülüp ve cenaze namaz kılınabilir. Bu kalbi inkar kul ile Allah arasında olan bir durumdur, işte İmanın ve İslam’ın üstünlüğü bu durumda ortaya çıkar.

Bu açıklamadan sonra her Mü’min Müslümandır ama her Müslüman Mü’min değildir. Çünkü münafıklar kalpleriyle inkar ettikeri için Müslüman görünümdedirler ama Mü’min değillerdir. Dolayısıyla samimi bir Müslüman kalbiyle iman ediyor şek ve şüpheden münafıklıktan arı duru beri ise ve amelleri ile bunu görüntülediğinde iman islam’dan üstün olur ama bir kimse sadece islam’ını namaz, oruç ve zekat gibi zahiren İslam’ı görüntülüyorsa kalbinde şek ve şüphe varsa asla Mümin olamaz. İşte bu sebeple her Mü’min müslümandır ama her müslüman Mü’min değildir hükmü ortaya çıkmaktadır. Nitekim; 

Medine’de münafıkları vardı ve onlar sosyal, siyasi, ekonomik ya da başka sebeplerden dolayı kalpleriyle inkar, şüphe ve benzeri sebeplerle iman etmiyorlardı ama kendi çıkarlarını koruyabilmek için islamlarını da görüntülüyorlardı.