Usul İlminde Azimet ve Ruhsat Nedir?

Azimet a-z-m kökünden türeyerek sözlük manası: Israrla istemek, niyetlenmek, kesin karar vermek, kast etmek ve direnç göstermek gibi manalara gelir.

Istılahda: Allah’ın mükelleflerin hepsi için bütün durumlarda bağlayıcı genel bir kanun koymasıdır. Hükümleri onlara teşri etmesidir. Onları sorumlu/mesul kılmasıdır.

Ruhsat sözlük manası: Kolaylık anlamına gelir.

Istılahda: Ruhsat azimetin aksine şer’an geçerli mazeretlere bağlı kalarak azimetin gereğine uymayarak kolayı seçmek olarak ifade edilen geçici bir hükümdür.

Usul terimi olarak ruhsat: Allah’ın kulları’nın özürlerine binaen ve onların ihtiyaçlarını gözeterek koyduğu geçici hükümlere denir.

Şu halde azimet genel ve temel hüküm iken ruhsat ise istisna hükümdür. Başka bir ifade ile azimet genel ve normal durum iken, ruhsat normalin dışında özel bir durum, özür, ihtiyaç ve zaruret durumunda söz konusudur.

Azimet ısrarlar mesuliyeti yerine geitmektir Nitekim ayette:

وَلَقَدْ عَهِدْنَٓا اِلٰٓى اٰدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا۟

Andolsun ki bundan önce Âdem’e, (ağaçtan yememesini emrederek) ahit vermiştik. O unuttu. Biz onda (bu ahde dair) bir azim/kararlılık görmedik. (Tâhâ:115)

Örnek: Namaz genel tarzda teşri bir hükümdür. Her mükellef için bütün durumlarda bağlayıcıdır. Oruç, zekat ve aynı şekilde haram olan şarap içme, murdar et, domuz etin yenmesi ve adam öldürme gibi haram olan tüm şeri hükümler birer azimettir.

Ruhsat Dört Çeşittir;

1- Haram işleme ruhsatı: Zaruret veya zaruret derecesine varan ihtiyaç hallerinde haram bir fiil mubah hale dönüşebilir.

Örnek: Öldürme veya bir uzvun yok edilmesi tehdidiyle zorlanma halinde kalbi imanla dolu olmak kaydıyla küfür kelimesini söylemek mübahtır.

مَنْ كَفَرَ بِاللّٰهِ مِنْ بَعْدِ اٖيمَانِهٖٓ اِلَّا مَنْ اُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْاٖيمَانِ وَلٰكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّٰهِۚ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظٖيمٌ

Kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâra saparsa kalbi imanla dolu olduğu halde baskı altında kalanın durumu müstesna olmak üzere kim kalbini inkâra açarsa işte Allah’ın gazabı bunlaradır bunlar için çok büyük bir azap vardır. (Nahl:106)

2- Vacibi terk etme ruhsatı: Vacibin edasında mükellef için ek bir meşakkat bulunduğunda vacibi terk edebilir.

Örnek: Ramazan ayında yolcu ve hasta olan mükellefler için oruç tutmamak mübahtır.

Yine ayn zamanda yolculuk halinde dört rekatlık namazın iki rekat kılınması gibi.

فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرٖيضاً اَوْ عَلٰى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيَّامٍ اُخَرَؕ وَعَلَى الَّذٖينَ يُطٖيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكٖينٍؕ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُؕ وَاَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

İçinizden hasta veya yolcu olan, başka günlerden sayısınca tutar. Orucu tutmakta zorlananlar için bir yoksulun (günlük) yiyeceği kadar fidye yeterlidir. Bir iyiliği mecbur olmadan yapan için bu (yaptığı) iyidir. Ama orucu tutmanız bilirseniz sizin için daha hayırlıdır. (Bakara: 184)

Şunu söylemekte fayda var azimete göre amel etmek ruhsatı kullanmaktan daha üstündür. Zira yolcu ve hasta hakkında Kur’an-i Kerim’de Allah güçlüğüne rağmen oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır.

وَاَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ 184

Şayet bilseniz oruç tutmanız sizin için daha hayırlıdır. (2/Bakara, 184)

Eğer azimete sarıldığında fazla bir zorluk ve kötüleye neden olacaksa azimeti terketmek vacip olur.

Nitekim Mekke’nin fethinde Rasulullah aleyhisselam farz orucu bozmuş ve bozmayanlar hakkında  ‘‘Onlar asidirler onlar asidirler”

3-Muamelat; Genel kurala aykırı bazı sözleşmeler ve hukuki muamele yapabilme ruhsatı bazı sözleşme ve hukuki muameleler islam hukukunun o konudaki genel kurallarına veya genel delilere aykırı olduğu halde insanların duyduğu ihtiyaçtan dolayı mubah sayılmıştır.

Örnek: Selem akdi böyledir. Çünkü esasen selam akdi peşin para karşılığında ileride teslim edilecek malın satın alınma sözleşmesidir. Hali hazırda olmayan bir şeyin satımı niteliğindedir.

Nitekim Rasulullah aleyhisselam: Ey hakim! ”Kendinde olmayan şeyi satma” Dolayısıyla insanlarin ihtiyaç duyduğundan dolayı Allah bunu mübah kılmıştır.

4-Ağır hükümleri kaldıran ruhsat: Ruhsat önceki semavi dinlerde mevcut ağır hükümleri kaldıran ruhsattır.

Örnek: Günahtan tevbe edecek kişinin kendini öldürmesi, namaz ibadetinin ayrılmış yerin dışında geçerli olmaması, malın dörtte birinin zekat olarak verilmesi ve ganimetlerin haram olması.

Gürsel Gürbüz

www.gurselgurbuz.com