Usul İlmi: İstishab Nedir?

Sözlükte İstishab s-h-b fiilinden türeyen ve isti’fal kalıbında olan bu kavram beraberlik, dost ya da beraberliğin devam etmesi anlamlarına gelir.

Istılahda İstishab: Geçmişte sabit bir hükmün sonradan değiştiği bilinmiyor ya da değişdiğine dair bir kanıt ve delil bulunmuyorsa hükmün devam etmesidir. Yani sabit olan bir hükümün aksi bir hüküm çıkmadıkça hükmün devam etmesini ihtiva eder. 

İstishab İle İlgili Tanımlar

• İstishab önceden var olan bir şeyin varlığının devam etmesi yok olan bir şeyinde yokluğunun devam etmesi anlamındadır.
• Geçmişte sabit olan bir hükmü değiştirdiğine dair delil bulunmadıkça halihazırda varlığını koruduğüna hükmetmektir.
• Fıkıh usulü terimi olarak istishab, aksine bir delil bulunmadığı sürece serbestlik, hükümsüzlük yahut da önceden varlığı bilinen bir durumun devam ettiğine hükmetme olarak tanımlanır.

• Önceden var olan bir şeyin varlığın devam etmesi, yok olan bir şeyin de yokluğunun devam etmesidir.
• İstishab arkadaşlığın ya da dostluğun devamlılığını istemektir. İşte bu anlamda istishab değiştiğini belirten bir delil olmadıkça hükmün devam ettiğini belirtmektir.

Mezheplere Göre İstishab’ınn Delil Oluşu 

1- Maliki, Hanbeli ve Şafiilere göre istishab mutlak bir hüccettir. 

2- Hanefilere göre ise olumsuz yönde ancak delil olabilir.

Hanefi ve Malikilerce istishab bir şeyin hilafı bilinmedikçe olduğu hal üzere devam edilmesini sağlamak üzere müdafaa için bir hüccet olarak kabul ederler.

Şafi ve Hanbeliler istishabı hem def etme hem de ispat hususunda yeterli bir delil sayarlar.

Bu sebeple Alimler mefkud meselesinde onlar ölümüne hükmedilinceye kadar mefkudu sağ olarak kabul ederler.

İstishab delil bulunmayan yerlerde hüccet olur. Bütün mezhepler istishab deliline dayanarak istinbatta bulunmuşlardır.

İstisahaba Örnekler.

• Tersi bir haber gelinceye kadar bir evliliğin devam ediyor kabul edilmesi.
• İstishab kuralına göre bir kimsenin islam’ına hükmettikten sonra onun Müslümanlık halini devam etmesidir. Ama aksine bu halin değiştiğine küfre girdiğine dair elimizde kesin bir delil olmadığı sürece biz Müslüman hükmünü vermeye devam ederiz. Her ne zaman elimizde sağlam ve kesin bir delil olursa, o zaman bu kimsenin küfre girdiğine hükmederiz.
• Ölüp ölmedigi bilinmeyen kayıp bir şahsın hali hazırda hayatta olduğunu ifade eder.
• Satın alma, miras, hibe veya vasiyet gibi yollarla birisi mülkiyetinde sabit olan bir şey herhangi bir delil bulunmadıkça başkasının mülkiyetine intikal etmez.

Bu örneklerde anlaşıldığı üzere daha önce varlığı bilinen bir durumun devam edip etmediği hususunda tereddüt edilirse, istishab yoluyla önceki mevcudiyetinden dolayı bu durumun varlığını koruduğuna hükmedilir. Bunun anlamı istishaba göre durumun değiştiğini gösteren bir delil bulununcaya kadar hüküm aynen kalır.

İstishab bir hüküm olarak daha çok insanların haklarıyla ilgilidir. Savaş, felaket, deprem ve buna benzer sebeplerden dolayı insanların haklarının korunmasını amaçlar. Ölmedikleri sürece insanların hakların korunması ve ne zaman ki ölüm haberi gelirse onların hakları da gider.

İstishab Çeşitleri 

1- Beraet-i Asliyye İstishabı: Delil bulunmadığı sürece kişinin yükümlülük ve sorumluluğunun bulunmadığına hükmedilmesidir. Buna aynı zamanda beraetu’z zimme’de denir. Bu istishab çeşitine örnekler;

Alacak iddialarında iddia sahibi ispatla yükümlüdür.

Tazmin miktarında çıkan ihtilafta fazlalığı iddia eden ispatla yükümlüdür.

Namaz ve oruç keffareti gibi ibadet nitelikli yükümlülüklerle ancak bu yönde bir şer’i delil bulunduğunda söz konusudur.

2- İbaha-yi Asliyye İstishabı: Aksine delil bulunmadıkça bir şeyden faydalanmanın veya bir davranışta bulunmanın mübah olduğuna hükmedilmesidir. Buna örnek olarak; Dini bir yasaklılık ya da kayıtlanma gelmediği sürece eşyada asıl olan onun mübah olmasıdır. 

3- Şer’i Hüküm İstishabı: Bir sebebe istinaden sabit olmuş şerr’i bir hükmün aksini gösteren bir delil bulunmadığı sürece devam ettiğine hükmedilmesi. Buna örnek olarak; Satın alma ve miras gibi yollarla birisinin mülkiyetine geçtiği bilinen bir şey yeni bir delil bulunmadıkça başkasının mülkiyetine geçmez.

Şahısların ölümüne dair delil bulununcaya kadar yaşadığına hükmedilir.

Borçlandırıcı bir işlemin varlığı halinde zimmette borcun doğması, ödendiği yönünde delil bilinmediği sürece devam etmesi.

Abdest aldıktan sonra abdesti bozan durumlardan birisi olup olmadığı bilinmiyorsa abdestli olduğuna hükmedilir.

Şer’i Hüküm İstisabı Kaynaklı İstihab Çeşitleri

1- İcma İstishab: İcma sağlanmış bir hükmün subut ve devamlılığında tartışmalı konularda yararlanma ve söz konusu icma’ın otoritesini o konuda meydana gelen değişiklik sonrasında devam ettirme düşüncesi söz konusudur.

Örnek: Teyemmümle kişinin namazda su görünce abdest ve namazının bozulması gibi.

2- İstishab Maklub: Halihazırda sabit olan bir hükmün aksine delil bulunmadığı sürece geriye götürülmesi ve önceden de bu şekilde sabit olduğuna hükmedilmesi.

İstishab İle İlgili Külli Kaideler.

اليقين لا يزول بشك

• Şek ile yakin zail olmaz.

Örneğin: Varlığı kesin bir şekilde sabit olan bir şeyin mücerret şüphe ile yokluğuna hükmedilmez. Bir kimse abdest aldığını kesin şekilde bilse sonra da bozulduğunda şüpheye düşse abdestin varlığına hükmedilir. Şüphe ile kesin olarak bilinen bir şey ortadan kalkmaz. Bu doğrudan istishab ile bağlantılı bir kaidedir.

 الاصل براءة الذمة

• Beraet-i zimme asıldır.

İnsanların sorumluluk ve borçtan uzak olarak doğmuş oldukları esastır. Kişiyi borçlanmaya ehil kılan bir vasıf olan zimmet ise sonradan arizi olarak sorumlulukla muhattap olur. Arizi işlerde ise esas olan yokluktur. Yani kişi borçlu ve sorumlu olması için delil ortaya koymalıdır.

Bu kaide daha çok ceza ve borçlar hukukunda kabul edilen bir esastır. Kişi kendisine isnat edilen bir suçun yada bir borcun ispatına kadar suçsuz ve borçsuz kabul edilir.

الاصل بقاء ما كان على ما كان

• Bir şeyin bulunduğu hal üzere kalması asıldır.

Sağ olduğu bilinen bir kişinin ölümü ispatlanıncaya kadar ölü olarak hükmedilmez. Ancak bir delil ile ölmüş kimse ispatlanırsa o kimsenin ölümüne karar verilir.

Aksine hüküm verilmesine gerektirecek bir delil ortaya konuluncaya kadar geçmişte bilen durumun devamı üzere hükmetmektir.

Örneğin gayben öldüğüne dair kesin bir delil bulunmadığı sürece hayatta olduğu kabul edilir. Burada hayatta olma halinin geçmişte kesin olarak bilinmesi esas kabul edilmiştir. Bu da istishab kaidesince mallar mirasçılar arasında paylaştırılmaz.

القديم يترك على قدمه

• Kadim kıdem’i üzre terk olunur.

Meşru şekilde kadim olan şey aksine delil olmadıkça olduğu hal üzere bırakılır.

Örneğin: Geçiş, mesil, mecra hakları ve su yolları vasıtasıyla sulama gibi ihtiyacını gideren haklar geçici hakları ihtisab kaidesince ortaya konulmuştur.

• Eşya da asıl olan mübahlıktır.

Bu kaideye göre yiyecek, içecek ve giyeceklerin kitap, sünnet ve diğer kaynaklarda hükmüne rastlanmıyorsa onların istishab deliline dayanarak mübah oluşuna hükmedilir. 

• Hükmüne ilişkin belirli bir delil olmayan şeyler mübahtır.

Örneğin bir sözleşmenin batıl olduğuna dair şerri bir delil yoksa o işlem ve sözleşme geçerlidir.

İstishab Yeni Bir Hüküm Ortaya Koymaz.

İstishab haddi zatında yeni bir hüküm koymaz. Aksine daha önceden var olan bir hükmün varlığını koruduğunun kabulüne istinad etmektir. Bu hüküm ya ibaha asliye kuralı ya da berat-ı zimmet kuralı ile bilinir ve bu konuda fakihler şöyle demişlerdir; 

İstishab olanı olduğu gibi bırakma hususunda hüccet, olmayanı var kabul etmekte ise hüccet değildir.

İstishab Şer’i Delillerin Sonuncusudur.

Herhangi bir olay konusunda istishaba başvurulmadan önce kitap, sünnet, icma ve kıyasla özel bir delilin bulunup bulunmadığını araştırılması gerekir. Bunlardan birinde özel delil bulunursa ona göre hükmedilir, ancak özel delil bulunmadığı zamanda müçtehid o zaman istishaba göre hükmedebilir.

Hatta Harzemi El-kafi isimli eserinde şunu söyler: İstishab fetva verilirken başvurulacak en son dayanaktır.

Gürsel Gürbüz

www,gurselgurbuz.com