Usul İlmi Açısından Emir Ve Nehiy Nedir?

Usul ilmi açısından: Emir ve otorite sahibi olan Şari Teala’nın bir fiilin ve sözün kesin olarak yapılmasını talep etmesi ifade eder.

Başka bir ifade ile Allahın kullarından istediği ve yapmalarının emrettiği hükümlerdir. Bunlar: ister akide, sosyal, siyasi, ekonomik olsun ister ahlai ve eğitim açısından bir yaşam programı olarak kulların mutlak açıdan yerine getirmesi gereken dinin asılları ve şeriatın vacipleri açısından mükelleflerin yerine getirmesi gerektiği bir emir/ibadettir.

Dolayısıyla Allahın burada emredici olması o fiilin yerine getirilmesinde emretmesi, Allahın aynı zamanda âmir/emredici olduğu kendisinden işin yapılması istenen kimseye memuru bih denilir.

Dinin asılları açısında misal;

Dinin asılları açısından kulun yapması gerektiği ve Allahın emrettiği Tevhid ibadeti, işte hiç şüphesiz bu Allahın emrettiği kulun da yerine getirmesi gerektiği bir ibadettir.

فَاعْلَمْ اَنَّهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ 

Bil ki şüphesiz, Allah’tan başka (ibadeti hak eden) hiçbir ilah yoktur. (47/Muhammed, 19)

وَمَٓا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا نُوح۪ٓي اِلَيْهِ اَنَّهُ لَٓا اِلٰهَ اِلَّٓا اَنَا۬ فَاعْبُدُونِ 

Senden önce gönderdiğimiz her resûle: “Şüphesiz ki benden başka (ibadeti hak eden) hiçbir ilah yoktur. O hâlde yalnızca bana kulluk/ibadet edin.” diye vahyetmişizdir. (21/Enbiyâ, 25)

ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلٰى شَر۪يعَةٍ مِنَ الْاَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَٓاءَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ 

 Sonra seni, (ilahi) emre dayalı bir şeriat üzere kıldık. Ona uy. Bilmeyenlerin hevalarına/arzularına uyma. (45/Câsiye, 18)

Şeriatın vacipleri açısında misal;

 Allahın emrettiği namaz, oruç, zekat ,cihad iyliği emretme kötülüğü yasaklama şeklinde emir sigarasıyla gelen hükümler;

وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِع۪ينَ 

 Namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin. Ve rükû edenlerle beraber rükû edin. (2/Bakara, 43)

وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّةٌ يَدْعُونَ اِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِۜ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ 

Sizin içinizden (insanları) hayra çağıran, iyiliği emreden, kötülükten alıkoyan bir topluluk olsun. Bunlar, kurtuluşa erenlerin ta kendileridir. (Âli İmran: 104)

Emrin Çeşitleri;

1- Emir bir fiil bir işaret ile değil söz ile ya da yazı ile gerçekleşir. Bu açıdan Kur’an ve Sünetten gelen ve ümmetin kendisi ileicma ettiği tüm emirler farz ve yerine getirmenin ibadet olmasıdır.

2- Emir sigasıyla bir işin yapılmasını istemektir, bu bazen tehdit ile yani korkutarak gerçekleşir.

3- Kesin olan ama tedib ve ibaha konumunda olan emir sigaları kesin emir manasını ifade etmez. Ancak Vücub manasında kullanılan emir sigaları emir manasını ifade eder.

4- Kur’an ve sünnette bulunan haber cümleleri mecaz manası kastedilir. Misal: Şu işi senden isterim sözü sarih bir emir değildir.

5- Üstünlük: Bundan maksat amirin memura göre daha üstün olmasıdır. Bu daha çok emir, rica ve tavsiyedir.

Usulde Emir Şekli;

 1- Bir fiili emretmesi

2- Fiil veya failin övmesi,

3- Fiili veya failin sevdiğini ifade etmesi

4- Fiilin doğru veya kutlu olarak nitelendirmesi,

5- Bir fiil veya fail üzerine yemin etmesi gibi durumlar ya farz/vacip ya da mendup olduğunu gösterir.

Ama eğer bir siga ya da fiilin yapılmasının kesin tarzda istendiğini gösteren başka bir unsur bu siganın yanında yer almışsa bu fiilin hükmü farz/vacip yoksa menduptur. Dolayısıyla bir den fazla emir var ise bu farz olur. Emir otorite sahibi bir makamdan fiilin yapılmasını istemektir.

Emir: Özel bir karine bulunmadıkça vacip olduğunu delalet etmez.

Emrin Delaleti;

Bir nas’ta emir yer almışsa bundan maksadın ne olduğunu gösteren karineler var ise, emrin bu karinlerin delalet ettiği manada anlamak gerekir. Fakat maksadın ne olduğunu gösteren dış karinelerden mücerret soyutlanmış bir emir söz konusu olursa o zaman emrin ne yönden anlaşılması gerektiği konusunda bilginler farklı anlamışlardır. Bir emrin vacip olabilmesi için dış karineden bir desteğin olması da önemlidir.

Emir İki Çeşittir;

Eda ve Kaza

a) Eda emredilen vacibi vaktinde yapmak olarak ifade edilir.

b) Kaza emre’dilen vacibi vakti dışında yapmak.

Cumhur ulemaya göre emir sigası vacipliğe delalet edip, vaciplikte hakikat ise farklı anlamları ancak karine ile ifade edebilir.

2- Nehiy;

Usul ilminde Şari Teala’nın kesin emir ile yasakladığı ve kulların kendisinden mutlak açıdan kaçınılmasını emrettiği haram yasalardır.

Uslu açısından Allahın kesin emir ile ister dinin asıllarında ister şeriatın vaciplerin olsun küfür, şirk ve Allah dışında ibadet edilen bütün haramların yasaklanılması ve kaçınılmasın ifade eder.

Dolayısıyla akide’ye muhalefet eden sosyal, siyasi, ekonomik, sosyolojik, ahlaki eğitim ve bir yaşam programı olarak ilahi öğretilerle çatışan her tutum ve davranış teala tarafından yasaklanmıştır.

Haram’a Sebep Olan Sigalar;

1- Bir fiilin tersini istemesi,

2- Fiili ve failin kötülemesi,

3- Fiili işleyene lanet etmesi, 

4- Hayvanlara yada şeytanlara benzetmesi, 

5- Fiili dünyevi ve uhrevi bir azaba sebebi olarak göstermesi,

7- Kötü çirkin ve pislik gibi lafızlar kullanması,

8- Şeytana ve onun süsüne nispet etmesi, 

9-  İnsanlar arasında düşmanlık ve buğza sebep göstermesi gibi  bu fiillerin ya hurumet/haram olduğunu yada kerahat/mekruh olduğunu gösterir.

Arapların dilindeki kullanıcıya göre tek başına bu siga, fiilin kesin olarak terk edilmesi gerektiğini gösteren bir siga ise ya da fiilin yapılmamasını gösteren başka bir şiddetli tehdit ifadesi ile birlikte bulunursa bu fiilin hükmü haramdır. Aksi takdirde mekruhtur. Kur’an’da fiilin helal kılındığına yada izin verildiğine, günah ve zorluğun kaldırıldığını ifade eden lafızları kullanılmışsa bu fiilin mübah olduğunu ve kişinin bunu yapıp yapmamada serbest bırakıldığını gösterir.

Nehy’in Delaleti;

Cumhura göre nehiy menhiyyun/nehyedilen fiil haram kılındığını gösterir ve özel karine bulunmadıkca nehiy dışında bir anlama çekilmez. Karine varsa nehiy o karinenin gösterdiği anlamda anlaşılır. Misal;

Cuma namazı esnasında alişveriş yasaktır. Çünkü farz olan cuma namazından alıkoyma endişesi vardır. Bu da alişverişin mekruh olduğuna delalet eder.

Gürsel Gürbüz