Lafzın Manaya Konulması Açısından: Has, Amm, Müşterek ve Muevvel Nedir?

Usul ilminde Kur’an ‘ da ve Sünnetteki naslardaki lafızların manaya konulma açısında hükümlerin farklı anlam ve özellikleri vardır;

Has, Amm, Müşterek ve Muevvel 

1- Has: Sözlükte tek kalmak, özel, tek kalan, ayrılmak, temyiz etmek, tahsis etmek, birini diğerinden üstün tutmak” gibi manalara gelir. 

Usul ilminde: Bir tek manaya veya sınırlı sayıdaki fertlere delalet etmek üzere konulmuş lafzı ifade eder.

Tahsis: Fıkıh usulü’nde amm bir lafzın anlamının bu lafız kapsamına giren fertlerden bir kısmıyla sınırlandırılmasını ifade eder. 

Istılahda: Tek bir manayı teker teker göstermek üzere konulmuş şahıs, çeşit, delalet ve cins bakımından bilinen lafızlar vardır. Misal;

Şahıs bakımından Has: Zeyd, ibrahim ve muhammed gibi.

Çeşit bakımından Has: Adam, araba ve ev kelimesi gibi.

Cins bakımından Has: Kadın kelimesi gibi.

Hass’ın Delaleti: Has’sın vaz olunduğu manaya kat-i/kesin bir şekilde delalet ettiğini ve aksine delil olmadıkça vazolunan bu manada başkasına çekilemiyeceğini alimler ihtilafsiz kabul etmişlerdir.

فَكَفَّارَتُهُٓ اِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكٖينَ مِنْ اَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ اَهْلٖيكُمْ اَوْ كِسْوَتُهُمْ اَوْ تَحْرٖيرُ رَقَبَةٍؕ

(Geçerli olan yeminlerinizi bozarsanız) onun kefareti, ailenize yedirdiğiniz orta yollu yiyeceklerle on yoksulu doyurmanız ya da giydirmeniz veya köle azat etmenizdir. (Mâide, 89)

Ayette gelen üç lafız hastır ve bunların delaleti katidir. Buna göre yemin kiyaferetinde bir köle azadı, 10 fakirin doyurulması veya üç gün oruç tutulması has’dır.

2- Amm Coğulu Umum: Sözlük manası yaygın, bilinen ve genel başka bir ifadeyle herkesi içine alan hükümdür. Bu açıdan sayıca fazla olan ve bir çok anlamlara gelmesi olarak anlamlandırılır.

Literatürde: Kapsamına giren bütün ferdlerin hiçbir ayrım ve özel bir anlatma girmeden her şey içine alan bir lafızdır.

Dolayısıyla Amm sayılı şeyleri kapsayan anlamına gelmektedir. Amm tek bir manaya konulan kelimelerdir. Fertleri kapsayan her, bütün ve kim gibi kelimeler amm’dır.

Istilahta ise: İfade ettiği anlamı hiçbir sınırlama olmaksızın tek bir seferde içine alan anlamlardır. Misal;

Kur’an ve Sünnet’teki bazı hükümlerin, bilhassa Allah’ın zât ve sıfatları ve iman esasları ile ilgili lafızların umum ifade ettiği açıktır. Ancak bazı lafızlar amm olsa da kendileriyle özel bir grup kastedilir. Misal;

 وَلِلّٰهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَيْهِ سَب۪يلًاۜ 

Ona yol bulanlara/güç yetirenlere (Allah’ın hakkı olarak) evi haccetmeleri farzdır. (Ali İmran: 97) 

 Haccın insanlara farz olduğunu bildiren ayetteki “insanlar” lafzı ile sadece bununla mükellef olan kimselerin kastedildiği hususunda ihtilaf yoktur. Asıl tartışma konusu, kendisi ile umum mu husus mu? Kastedildiğine dair bir delil bulunmayan mutlak amm lafızların delalet alanının ne olduğu meselesidir.

İmami Şafii, Ahmed bin Hanbel ve Malikilere göre bu kelimelerin tüm fertlerine delalet etmesi zannidir. Bu sebeble kendisi ile amel edilebilir. Ancak umumiyetini inkar eden küfre girmez. Hanefilere göre ise amm kelimeler’in tüm fertleri delalet etmesi tahsis edilmemiş kattiyet yani kesinlik ifade eder.

Umum ve Husus Açısından;

Amm Lafızlara Misal;

1- Amm olan lafızların başlıca karineleri vardır. Kim, ne, ne zaman, her ne zaman ve hangisi gibi lafızlardır. Misal

 Kim zerre-i miskal bir hayır işlemişse, onu görür. (Zilzal:7)

”Kim zerre-i miskal iyilik yaparsa karşılığını görür” işte burdak ‘’kim” amm bir lafızdır.

1- Marife cemiler: El takısı ile gelenler amm’dır.

Cemi nekreler amm değildir. ”Müslüman erkekler” örneğinde olduğu gibi umum ifade etmez.

2- İstiğrak: El takısı ve Marife olan cemi şeyler umum ifade eder.

3- Marife müfredler amm kapsamındadır. 

Hiç şüphesiz insan, hüsran içindedir. (Asr:2)

4- Lafzı müfred manası umum olan kelimeler: Küllu ve cemiun gibi lafızlar. Misal;

 ”Her can ölümü tadıcıdır”

 ”Her çoban idaresi altında bulunanlardan mesuldür’’-  

5- İsmi mevsuller: Elleziyne gibi. Misal;

Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler, şüphesiz karınlarında ancak ateş yemiş olur. (Nisa: 10)

6- İstifham isimleri bunlarda umumiyet ifade eder. Men yada E’ente Misal;

Kim Allah’a güzel bir ödünç verir. ayetinde olduğu gibi.

7- Şart nehiy ve nefi siyakından gelen nekreler: Le, inne ve benzerleri umumiyet ifade eder.

Amm’ın Delaleti ve Hükmü;

Alimlerimiz amm’ın fertlerine delaletinin kat-i/kesin veya zanni oluşunda ihtilaf etmişlerdir ve bu mesele iki farklı görüş vardır;

Hanefi mezhebi bu meselede tercih edilen görüşe göre amm da haz lafız gibi katiyyet ifade eder. Bu şu anlama gelmektedir: Amm hükmü tahsis olunmadıkça delalet ettiği fertlerin hepsi hakkında birden sabit olur. Amm dediğimiz her şeye şamil olur. Misal;

Sizden vefat edip geride eş bırakanların kadınları, dört ay on gün müddetince iddet beklerler.  (Bakara: 204) Kocası zattan önce veya sonra ölen her kadına delalet eder. 

Hamile kadınların (iddetiyse) yüklerini bırakmalarıdır. Kim de Allah’tan korkup sakınırsa (Allah,) ona işinde kolaylık ihsan eder. (65/Talak, 4)

Burda hamile kadınların iddet bakımından tahsis edilmiştir. 

Hanifilere göre tahsisine dair bir delil ve karine bulunmadıkça amm’ın hakiki manası anlaşılır.

Maliki, Şafii ve Hanbelilere göre;

Bu mezhep alimlerine göre tahsisden önce de sonra da amm içine aldığı fertlerin tamamına değil zanni olarak delalet eder. Çünkü araştırmaları göstermiştir ki amm olan her lafız bazı istisnalar dışında tahsis edilmiştir.

Onlar tahsis edilen veya tahsis edilmesi mümkün olan amm’ın bütün fertlerine adaleti kat-i olmayacağını söylemişlerdir. Misal;

Onlar ki: “İnsanlar sizinle (savaşmak için) toplandı. Onlardan korkun.” denildiğinde imanları arttı ve dediler ki: “Allah bize yeter, O ne güzel vekildir.” (Ali İmran: 173)

 Buradaki insanlar lafzı amm’dır, ancak amm’ın delaleti kesin olsaydı bütün insanlar kast edilirdi, halbuki bu ayet birinci anlamı insanları ikinci nas ile Mekkeliler kast edilmiştir.

Amm’da Aranan Üç Şart;

1- Amm’ın içine aldığı ferdler ikiden fazla sayı olmalıdır. Bir’e veya ikiye delalet eden bir söz Amm değil has’tır.

2- Lafız sınırsız ve sayısız olacak. Başka bir ifade ile bütün ferdlerine değil sadece bir kısmına, yahut bazısına delalet ederse yine amm değildir.

3-Bütün fertleri içine alacak. Bazı ferdler lafzın kapsamının dışında kalırsa böyle bir ifade amm olmaz.

Naslar’da var olan emirler, farzlar, haramlar ve yasaklar Amm hükmünü aldığı gibi her muhatap olan ferdi’de kapsamaktadır.

Has/Husus: Bir kişinin kast edilmesi Ahmet, hususi bir cinsin kast edilmesine insan, cin, melek, hususi bir çeşidin kast edilmesine erkek ve kadın gibi kelimeler haz ve husus konusuna girer.

Kur’an-ı Kerim de hüküm koyma açısından genel anlamda tüm hükümler amm konumundadır, bazen ayetlerde gelen naslara baktığımızda amm/umum mu yoksa husus mu bu konuda ihtilaf söz konusudur.

3- Muevvel: İçtihad ve rey ile müşterek olan kelimelerden birini seçmektir. Misal;

Kur’u kelimesi hayızlı olmak ve hayızdan temizlenmek anlamına gelir. Bu aslen müşterek bir kelimedir. Şafii uleması bu iki anlam arasında hayızdan temizlenmeyi tercih ederken Hanefi uleması da hayızlı olmak anlamını tercih etmiştir.

4- Müşterek Kelimeler: Bu Türkçede olduğu gibi 100 rakamı, deniz’de yüzmek ve hayvanı yüzme gibi kelimler müşterek lafızlardır.

Gürsel Gürbüz